قوله تعالى و اتْل علیْهمْ نبأ نوح گفتهاند نام نوح سکن بود او را نام نوح نهادند لکثرة نیاحته على قومه بعد ما اغرقوا. قوم وى اولاد قابیل بودند چون بر ایشان دعا کرد تا رب العزة ایشان را بطوفان غرق کرد نوح بعد از آن پشیمانى خورد و بر ایشان نوحه کرد و بسیار بگریست. از بس که بگریست و نوحه کرد او را نوح نام نهادند، و این نوحه کردن و گریستن وى بر قوم خویش از خبر هامة بن الهیم معلوم شد، و ذلک ما
روى عمر بن الخطاب قال: بینما نحن قعود مع رسول الله (ص) على جبل من جبال تهامة اقبل شیخ بیده عصا فسلم على النبى ص فرد علیه السلام و قال: من انت؟
قال: انا هامة بن الهیم بن لا قیس بن ابلیس فقال النبی (ص) فما بینک و بین ابلیس الا ابوان، فکم اتى لک من الدهر؟ قال: قد افنیت الدنیا عمرها الا قلیلا، قال على ذلک کنت و انا غلام ابن اعوام أفهم الکلام و امر بالاکام و آمر بافساد الطعام و قطع الارحام.
فقال النبی (ص): بئس لعمر الله الشیخ المتوسم و الشاب المتلوم فقال ذرنى من الاستعذار انى تائب الى الله عز و جل کنت مع نوح فى مسجده مع من آمن به من قومه فلم ازل اعاتبه على دعوته على قومه حتى بکى علیهم و ابکانى، و قال: لا جرم انى على ذلک من النادمین و اعوذ بالله ان اکون من الجاهلین. قال قلت: یا نوح انى ممن اشرک فى دم السعید الشهید هابیل بن آدم فهل تجد لى عند ربک من توبة؟ فقال یا هامة هم بالخیر و افعله قبل الحسرة و الندامة انى قرأت فیما انزل الله تعالى على انه لیس من عبد تاب الى الله بالغ ذنبه ما بلغ الا تاب الله علیه، فقم و توضأ و اسجد لله قال: ففعلت فى ساعة ما امرنى به، قال فنودى ارفع رأسک فقد نزلت توبتک من السماء قال فخررت لله ساجدا. و کنت مع هود فى مسجده مع من آمن به من قومه فلم ازل اعاتبه على دعوته على قومه حتى بکى علیهم و ابکانى، و قال: لا جرم انى على ذلک من النادمین و اعوذ بالله ان اکون من الجاهلین. و کنت مع صالح فى مسجده مع من آمن به من قومه فلم ازل اعاتبه على دعوته على قومه حتى بکى علیهم و ابکانى و کلهم یقول انا على ذلک من النادمین و اعوذ بالله ان اکون من الجاهلین. و کنت زوارا لیعقوب و کنت من یوسف بالمکان المبین. و کنت القى الیاس فى الاودیة و انا القاه الان و انى لقیت موسى بن عمران و علمنى التوریة و قال لى ان لقیت عیسى بن مریم فاقرءه منى بالسلام و ان عیسى قال ان لقیت محمدا فاقرأه منى السلام فارسل رسول الله (ص) عینیه فبکى ثم قال و على عیسى السلام ما دامت الدنیا و علیک السلام یا هامة لادائک الامانة. قال هامة قلت یا رسول الله افعل بى ما فعل موسى علمنى التوریة قال فعلمه رسول الله الواقعة و المرسلات و عم یتساءلون و اذا الشمس کورت و المعوذتین و قل هو الله احد و قال ارفع الینا حاجتک یا هامة و لا تدع زیارتنا. قال عمر بن الخطاب فقبض رسول الله و لم ینعه الینا فلست ادرى ا حى هو ام میت.
و اتْل علیْهمْ اى اقرأ یا محمد على اهل مکة خبر نوح إذْ قال لقوْمه و هم ولد قابیل إنْ کان کبر اى عظم و ثقل علیْکمْ مقامی طول مکثى فیکم و تذْکیری و وعظى ایاکم بآیات الله بحججه و بیناته و تخویفى ایاکم عقوبة الله فعزمتم على قتلى و طردى فعلى الله توکلْت فافعلوا ما شئتم و هو قوله فأجْمعوا أمْرکمْ اى احکموا امرکم و اعزموا علیه و ادعوا شرکاءکمْ آلهتکم فاستعینوا بها لتجمع معکم. این سخن بر سبیل تهدید گفت ایشان را که در دل کنید و آهنگ کنید و کار سازید و انبازان خویش را یار گیرید، رویس از یعقوب فاجمعوا خواند بوصل، شرکاوکم برفع اى فاجمعوا امرکم انتم و شرکاوکم. کار و حیلت خود گرد کنید شما و انبازان شما همه ثم لا یکنْ أمْرکمْ علیْکمْ غمة اى خفیا مبهما من قولهم غم الهلال على الناس، اذا اشکل علیهم یعنى لیکن امرکم غمة ظاهرا منکشفا تتمکنون فیه ما شئتم لا کمن یکتم امرا و یخفیه فلا یقدر ان یفعل ما یرید ثم اقْضوا إلی یعنى اقضوا ما انتم قاضون کقول السحرة لفرعون فاقْض ما أنْت قاض اى اعمل ما انت عامل و لا تنْظرون لا تمهلونى و لا توخروا امرى. این آیت تقویت دل مصطفى است و تسلیت وى بآنچه رنج و اذى که از کافران و مشرکان قریش بوى میرسید، میگوید: یا محمد سبیل تو سبیل پیغامبران گذشته است، در نگر به نوح پیغامبر که چنان واثق بود بنصرت و معونت و تقویت ما که با قوم خویش میگفت: شما هر چه توانید از کید و مکر خویش در قصد قتل من بسازید و آشکارانه پنهان در آن بکوشید و مرا هیچ درنگ مدهید اگر بر من دست یابید و خدایان خویش را بیارى گیرید این همه بآن گفت که دانست که دریشان نفع و ضر نیست و جز بارادت و مشیت الله هیچ چیز نیست و وعده دادن بنصرت پیغامبران راست است که در آن خلف نیست.
فإنْ تولیْتمْ اى اعرضتم عن قولى و ابیتم ان تقبلوا نصحى فما سألْتکمْ على الدعوة و تبلیغ الرسالة منْ أجْر جعل و عوض اى فما سألْتکمْ منْ أجْر فاوجب التولى او فاتنى ذلک الاجر بتولیکم إنْ أجْری اى ما اجرى و ثوابى، إلا على الله و أمرْت أنْ أکون من الْمسْلمین المستمسکین لامر الله.
فکذبوه یعنى نوحا فنجیْناه و منْ معه فی الْفلْک و جعلْناهمْ خلائف اى جعلنا الذین معه فى الفلک سکان الارض خلفاء عن الهالکین. و أغْرقْنا الذین کذبوا بآیاتنا فانْظرْ کیْف کان عاقبة الذین انذرتهم الرسل فلم یومنوا منذرین در همه قرآن ایشاناند که آگاه کردند و نپذیرفتند و بترسانیدند و نترسیدند.
ثم بعثْنا منْ بعْده اى من بعد نوح رسلا إلى قوْمهمْ یعنى هودا و صالحا و شعیبا فجاوهمْ بالْبینات بالامر و النهى و الدلالات الواضحات فما کانوا لیوْمنوا اى هولاء الآخرون بما کذبوا به اولوهم منْ قبْل و قد علموا ان الله سبحانه اغرقهم بتکذیبهم. میگوید: کافران پسین بر آن نیستند که ایمان آرند و تصدیق کنند آنچه کافران پیشین یعنى قوم نوح تکذیب کردند، و میدانند که غرق و هلاک ایشان بکفر و ضلالت بود و تکذیب پیغامبران و آن گه در کفر و تکذیب بر پى ایشان میروند از آن که در علم الله کافراناند و در حکم ازل بیگانگان. و گفتهاند معنى آیت آنست که کافران روز میثاق اگر چه بزبان اقرار دادند، تکذیب پیغامبران در دل داشتند بعد از آن چون الله پیغامبران را فرستاد کافران بر آن نبودند که ایشان را تصدیق کنند بخلاف آن تکذیب که آن روز در دل داشتند و در لوح محفوظ هم چنان نبشتند.
کذلک اى کما طبعنا على قلوبهم نطْبع على قلوب الْمعْتدین المجاوزین امر الله ثم بعثْنا منْ بعْدهمْ اى من بعد هلاکهم موسى و هارون إلى فرْعوْن و هو الولید بن مصعب و ملائه اى اشراف قومه بآیاتنا التسع فاسْتکْبروا تعظموا ان یجیبوه الى الایمان و کانوا قوْما مجْرمین مشرکین یقال اجرم اى اتى بالجرم و اکتسب الجرم و هو الذنب العظیم، الذى یقطع الوصلة من جرمه اى قطعه.
فلما جاءهم الْحق اتاهم بالرسالة منْ عنْدنا قالوا إن هذا الذى آتینا به لسحْر مبین اى بین. میگوید: چون موسى پیغام رسانید. و رسالت حق بگزارد قوم وى گفتند این سحرى روشن است، پر دیوى پیدا. موسى ایشان را جواب داد أ تقولون للْحق الذى اتاکم من عند الله سحر. سخنى راست و کارى درست که بشما آمد، از نزدیک خدا مىگویید که سحر است آن گه موسى گفت أ سحْر هذا و لا یفْلح الساحرون کقول الله تعالى أ فسحْر هذا أمْ أنْتمْ لا تبْصرون موسى گفت: کیف یکون هذا سحرا و الساحر لا یفلح اى لا یفوز بما یرید و لا یفلح فى الدنیا و الآخرة. چون تواند بود که این سحر است و ساحر هرگز بمراد نرسد و در دنیا و آخرت فلاح نیابد و آمن نبود قالوا أ جئْتنا فرعون و قوم او موسى را گفتند أ جئْتنا لتلْفتنا لتصدنا عما کان بعید آباءنا و کانت لفرعون اصنام صغار صنعها لهم و امرهم بعبادتها و تکون لکما الْکبْریاء اى الملک و العز و السلطان فى ارض مصر و قرأ ابو بکر یکون، بالیاء و ما نحْن لکما بموْمنین.
قال فرْعوْن ائْتونی بکل ساحر علیم فلما جاء السحرة قال لهمْ موسى ألْقوا ما أنْتمْ ملْقون
این قصه مبسوط است شرح آن جایها در قرآن. فلما ألْقوْا قال موسى ما جئْتمْ به السحْر. اى الذى جئتم به سحر على وجه الاخبار. برین قرائت موضع ما رفع است بابتدا و جئْتمْ به من صلته و السحر خبر الابتداء و دخلت الالف و اللام السحر لانه جواب کلام سبق. این جواب ایشان است که گفتند إن هذا لسحْر مبین آنچه تو آوردى یا موسى سحر است، موسى جواب داد و گفت نه چنانست که شما مىگویید. بلکه سحر آنست که شما آوردید و بر قرائت ابو جعفر و ابو عمر آلسحر بهمزة ممدودة بر معنى استخبار ماى ابتداست و جئْتمْ به خبر ابتدا و سخن اینجا بریده گشت میگوید بر سیل توبیخ اى شىء جئتم به؟ چه چیز است این که آوردید و ساختید؟ پس گوید بابتدا السحر و اینجا وقف کند و جواب وى محذوف بود تقدیره آلسحر هو الذى جئتم به، سحر است آنچه شما آوردید إن الله سیبْطله آرى الله آن را تباه کند، نیست گرداند. إن الله لا یصْلح عمل الْمفْسدین بل یمحقه و یظهر فضیحة صاحبه و یحق الله الْحق یظهره بالدلائل الواضحة بکلماته اى بوعده و بامره و لوْ کره الْمجْرمون.
فما آمن لموسى إلا ذریة منْ قوْمه گرویدگان بموسى در آن زمان همه نوجوانان بودند در ایام استضعاف و تسخیر فرعون زاده بودند بموسى مىگرویدند بر بیم و ترس از فرعون و قوم او که ایشان را بعذاب از دین باز پس آرد که فرعون مردى گردنکش بود متکبر و متطاول در زمین مصر، گزاف کار گزاف گویى، و گزاف کارى وى آن بود که بنده بود و دعوى خدایى کرد. ابن عباس گفت إلا ذریة منْ قوْمه یعنى من قوم موسى من بنى اسرائیل و کانوا ستمائة الف و ذلک ان یعقوب رکب الى مصر فى اثنین و سبعین انسانا فتوالدوا بمصر حتى بلغوا ستمائة الف. کلبى و جماعتى مفسران گفتند: منْ قوْمه این ها، با فرعون شود و معنى ذریة آنست که نفرى اندک از قوم فرعون بموسى بگرویدند و هم امرأة فرعون و مومن آل فرعون و خازن فرعون و ما شطته. و گفتهاند: هفتاد کس بودند از آل فرعون که مادران ایشان از بنى اسرائیل بودند و پدران ایشان قبطیان فجعل الرجل یتبع امه و اخواله. قال الفراء سموا ذریة لان آباءهم کانوا من القبط و امهاتهم من بنى اسرائیل کما یقال: لاولاد فارس الذین سقطوا الى الیمن الأبناء لان امهاتهم من غیر جنس آبائهم، یرید الفراء انهم یسمون ذریة و هم رجال مذکورون لهذا المعنى قال الفراء و انما قال على خوْف منْ فرْعوْن و ملائهمْ فذکر بالجمع و فرعون واحد لان الملک اذا ذکر یفهم منه هو و اصحابه کما یقال قدم الخلیفة یراد هو و من معه و یجوز ان یکون اراد ب: فرعون آل فرعون کقوله و سْئل الْقرْیة و نظائرها.
قوله: و إن فرْعوْن لعال فی الْأرْض هذا کقوله: إن فرْعوْن علا فی الْأرْض و إنه کان عالیا من الْمسْرفین و لهذا قال تعالى فى موضع آخر تلْک الدار الْآخرة نجْعلها للذین لا یریدون علوا فی الْأرْض و لا فسادا. قال موسى لمومنى قومه یا قوْم إنْ کنْتمْ آمنْتمْ بالله فعلیْه توکلوا إنْ کنْتمْ مسْلمین فقالوا على الله توکلْنا ثم دعوا فقالوا ربنا لا تجْعلْنا فتْنة للْقوْم الظالمین اى لا تطهرهم و لا تسلطهم علینا فیروا انهم خیر منا فیزدادوا طغیانا و یقولوا لو کانوا على حق ما سلطنا علیهم فیفتتنوا و قال مجاهد لا تعذبنا بعذاب من عندک فیقول قوم فرعون لو کانوا على حق لما عذبوا و یظنوا انهم خیر منا فیفتتنوا و قیل لا تسلطهم علینا فنرتاب و نجنا برحْمتک من الْقوْم الْکافرین
قال النبى ص: «الراحمون یرحمهم الرحمن ارحموا من فى الارض یرحمکم من فى السماء»
و قال ص: «لما قضى الله الخلق کتب کتابا فهو عنده فوق العرش ان رحمتى غلبت غضبى»
قوله لما قضى الله الخلق اى خلقهم کقوله فقضاهن سبْع سماوات اى خلقهن و روى ان رسول الله ص کان فى بعض الاسفار فمر بامرأة تخبز و معها صبى لها فقیل لها ان رسول الله ص یمر فجاءت و قالت یا رسول الله بلغنى انک قلت ان الله سبحانه ارحم بعبده من الوالدة بولدها فهو کما قیل لى فقال: نعم. فقالت: فان الام لا تلقى ولدها فى هذا التنور فبکى رسول الله ص فقال: ان الله لا یعذب بالنار الا من انف ان یقول لا اله الا الله و فى بعض کتب الله یا بن آدم کما ترحم کذلک ترحم و کیف ترجو ان یرحمک الله و انت لا ترحم الناس.